Καλλιέργεια Δημητριακών | Εικονικό Μουσείο

ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΔΗΜΗΤΡΙΑΚΩΝ

Στα τέλη του 19ου αι και στις αρχές του 20ου αι, η καλλιέργεια δημητριακών, ιδίως το σιτάρι, στη Μεσσηνία γνώρισε μεγάλη άνοδο και μαζί με άλλα μεσσηνιακά προϊόντα, αποτέλεσε ένα από τα κυριότερα εξαγώγιμα προϊόντα από το λιμάνι της Καλαμάτας. Αυτό μαρτυρείται από την ανάπτυξη της αλευροβιομηχανίας με αλευρόμυλους σε όλες τις επαρχίες του νομού Μεσσηνίας.

Η παραδοσιακή καλλιέργεια δημητριακών όπως το σιτάρι, το κριθάρι και η βρώμη από τον γεωργό (ζευγά / ζευγολάτη) ξεκινά το καλοκαίρι με το καθάρισμα και τη φυσική λίπανση του χωραφιού με ζωική και φυτική κοπριά και, στα νεότερα χρόνια, με χημικά λιπάσματα. Ο Οκτώβρης είναι ο μήνας της προετοιμασίας της γης για τη σπορά, αφού προηγηθεί αρκετή βροχή για το χωράφι. Το όργωμα και η σπορά συνεχίζονται το μήνα Νοέμβριο, ανάλογα με την περιοχή. Μέχρι τα Εισόδια της Θεοτόκου (21 Νοεμβρίου) αλλού έχουν τελειώσει τη σπορά κι αλλού έχουν «μισοσπείρει», εξ΄ού και η Παναγία η Μεσοσπορίτισσα. Για να πάει καλά η σοδειά, όταν ο γεωργός ξεκινούσε τη σπορά έκανε το σταυρό του και έριχνε μαζί με το σπόρο κόκκους ροδιού και σπόρους από τον ψάθινο σταυρό, που φύλασσαν στο εικόνισμα στο τέλος του προηγούμενου θερισμού. Τον Μάρτιο ή Απρίλιο ξεκινούσε το βοτάνισμα. Πρόκειται για την απομάκρυνση ζιζανίων και άλλων χόρτων και είναι κοπιαστική διαδικασία.
Ο θερισμός των σιτηρών αρχίζει τις πρώτες μέρες του Ιουνίου, το μήνα ‘Θεριστή’. Από τους νεολιθικούς χρόνους μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα ο θερισμός γινόταν με δρεπάνι. Οι θεριστές με το ένα χέρι έπιαναν τα στάχυα και με το άλλο το δρεπάνι, με το οποίο και τα έκοβαν. Η ποσότητα σπαρτών που μπορεί να κρατήσει κάποιος ονομάζεται χερόβολο (Ετυμ. Χέρι+ βόλος< βάλλω). Τα χερόβολα τοποθετούνταν σε δεμάτια το ένα πάνω στο άλλο σχηματίζοντας τις θημωνιές, σορούς με ξερά στάχυα. Αφού συγκεντρωθούν το σιτάρι, η βρώμη και το κριθάρι σε θημωνιές γύρω από τα αλώνια, γίνεται το αλώνισμα. Το αλώνι είναι ένας ομαλός χώρος κυκλικού σχήματος εκτός του οικισμού, συνήθως λιθόστρωτος, με έναν ξύλινο πάσαλο/στύλο στο κέντρο του αλωνιού. Στο στύλο τυλίγονταν και ξετυλίγονταν η τριχιά των αλόγων/βοδιών, που με τα πόδια τους πατούσαν το σιτάρι για να ξεχωρίσει ο σπόρος από το στάχυ. Μετά το αλώνισμα γίνεται το λίχνισμα, δηλαδή ο καθαρισμός του σιταριού από το άχυρο. Ο διαχωρισμός γινόταν με διάφορα εργαλεία όπως το δικούλι / διχάλι, τα ξύλινα φτυάρια, το δικριάνι και τη κρησάρα. Μετά γίνεται το κοσκίνισμα, το σάκιασμα και η αποθήκευση του καρπού στις αποθήκες.

Άλεσμα σιταριού
Το άλεσμα των σιτηρών γινόταν με τον χειρόμυλο, ήδη από τα προϊστορικά χρόνια. Αργότερα, το άλεσμα γινόταν σε νερόμυλους και ανεμόμυλους. Στον ελλαδικό χώρο λειτούργησαν δύο είδη νερόμυλων. 1. Ο παλιότερος ρωμαϊκός με την όρθια εξωτερική ρόδα / φτερωτή και 2. ο νεώτερος ανατολικός με την οριζόντια εσωτερική ρόδα / φτερωτή. Οι περισσότεροι νερόμυλοι στη Μεσσηνία ανήκουν στη δεύτερη κατηγορία. Η κατασκευή τους προϋπόθετε υδροφόρο τοποθεσία, για αυτό βρίσκονται κοντά σε κοίτες ποταμών, πηγών και σε απόκρημνες θέσεις με πυκνή βλάστηση. Νερόμυλοι υπάρχουν στη Μεσσηνιακή ή Έξω Μάνη (φαράγγι του Ριντόμου, Κέντρο, Νομιτσί) και στα χωριά Φίλια και Δυρράχι Μεσσηνίας.
Οι ανεμόμυλοι λειτουργούν με τη χρήση της αιολικής ενέργειας. Πρόκειται για κυλινδρικές κατασκευές, οι οποίες χωρίζονται εσωτερικά σε τρία επίπεδα. Ο μηχανισμός τους βρίσκεται στον επάνω χώρο. Κύριο χαρακτηριστικό τους είναι η ξύλινη ρόδα / φτερωτή με τα πανιά. Δυστυχώς δεν υπάρχουν πλέον κατάλοιπα ανεμόμυλων.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Αϊβαλιωτάκης Ν. Ε., 1942, Ο κάμπος της Μεσσηνίας και αι ορειναί λεκάναι, Αθήναι.
• Καραμπάς Γ., 2003, «Πώς ζούσαν οι πατέρες μας και το ‘αλώνισμα’ της αγροτιάς τους», στο Λαογραφία, τ. ΛΘ΄ (1998-2003), Αθήνα, σελ. 199-200
• Κισκηρέας Ι., 1999, «Σπορά», στη εφημερίδα Μανιάτικη Αλληλεγγύη, 6, Σεπ. 1999
• Κουτσούρας Κ. Σ., 1997, «Παραδοσιακές καλλιέργειες», στο περιοδικό Το χωριό μας. Κωνσταντίνοι Μεσσηνίας, αρ. φυλ. 20, Δεκ. 1997, σελ. 7-15
• Κουτσούρας Κ. Σ., «Παραδοσιακές καλλιέργειες», στο περιοδικό Το χωριό μας. Κωνσταντίνοι Μεσσηνίας, αρ. φυλ. 21, Δεκ. 1998, σελ. 13-21
• Ψαρράκη-Μπελεσιώτη Ν., 1978, Παραδοσιακές καλλιέργειες, Αιμιλία Γερουλάνου (επιμ.), Αθήνα: εκδόσεις Μουσείο Μπενάκη
• Κισκηρέας Ι., 2000, «Λούπινα», στη εφημερίδα Μανιάτικη Αλληλεγγύη, 17, Αυγ. 2000
• Κουτσούρας Κ. Σ., 2002, «Λαογραφικά των Κωνσταντίνων. Τα ‘Μούλια’ ή ‘Σείραση’», στο Ανδανιακά Χρονικά, τ. 12, Οκτ.-Δεκ 2002
• Κουτσούρας Κ. Σ., 2007, «Η καλλιέργεια αραβόσιτου. ‘Αραπόσιτου/ καλαμποκιού/ κούκλας’ στο χωριό μας», στο περιοδικό Το χωριό μας. Κωνσταντίνοι Μεσσηνίας, τεύχ. 44, Οκτ.-Δεκ. 2007, σελ. 4-6 & 22
• Κουτσούρας Κ. Σ., 2008, «Η καλλιέργεια αραβόσιτου. ‘Αραπόσιτου/ καλαμποκιού/ κούκλας’ στο χωριό μας», στο περιοδικό Το χωριό μας. Κωνσταντίνοι Μεσσηνίας, τεύχ. 45, Ιαν.-Μάρτ. 2008, σελ. 4-11
• Κουτσούρας Κ. Σ.,2008, «Η καλλιέργεια αραβόσιτου. ‘Αραπόσιτου/ καλαμποκιού/ κούκλας’ στο χωριό μας», στο περιοδικό Το χωριό μας. Κωνσταντίνοι Μεσσηνίας, τεύχ. 46, Απρ.-Ιούν. 2008, σελ. 4-8
• Κουτσούρας Κ. Σ., 2008, «Η καλλιέργεια του σουσαμιού στο χωριό μας», στο περιοδικό Το χωριό μας. Κωνσταντίνοι Μεσσηνίας, τεύχ. 47, Ιούλ-Σεπ. 2008, σελ. 4-7
• Μαστραγγελόπουλος Β. Κ., 2012, «Το ‘ανεβατό’ ψωμί (Ο παραδοσιακός τρόπος παρασκευής του στην περιοχή της Είρας)», στο Μεσσηνιακό Ημερολόγιο, (εκδότης Χρήστος Κ. Ρέππας), τ. ΣΤ΄, σελ. 200-206
• Νομικός Σ., 1997, Η υδροκίνηση στην προβιομηχανική Ελλάδα, Αθήνα: εκδόσεις Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα
• Πολυμέρου-Καμηλάκη Α., 2003, Μουσείο Άρτου Αμφίκλεια, Αθήνα: εκδόσεις Κέντρο Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών με τη συνεργασία του Λαογραφικού-Χορευτικού Συλλόγου Αμφίκλειας ‘Η Δαδιώτικη Εστία’
• Ξανθέας Σ. Σ., 2007, Λαογραφικά Έξω Μάνης. Τσέρια, Αθήνα: έκδοση Σύνδεσμος Τσεριωτών Αττικής «Ο Ευαγγελισμός»
• Ήμελλος Σ. Δ., 1993, Ζητήματα παραδοσιακού υλικού πολιτισμού (ενδεικτικές επισημάνσεις), Αθήνα: Σύλλογος προς διάδοσιν των ωφελίμων βιβλίων
• Ήμελλος Σ. Δ. – Πολυμέρου-Καμηλάκη Α., 1983, Παραδοσιακός υλικός βίος του ελληνικού λαού (ερωτηματολόγιο), αρ. 17, Αθήνα: Δημοσιεύματα Κέντρου Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας
• ΥΠ.ΠΟ, 2004, Μανιάτικοι οικισμοί, Αθήνα: Δίκτυο μουσείων Μάνης 1
• ΥΠ.ΠΟ, 2005, Μάνη Ένα εικονικό ταξίδι, Δίκτυο μουσείων Μάνης, Αθήνα, DVDROM.
• Καμηλάκη-Πολυμέρου Α. – Καραμανές Ε., 2008, Πολιτισμός –τέχνες – διαχείριση ελεύθερου χρόνου. Λαογραφία: Παραδοσιακός Πολιτισμός, Αθήνα: εκδόσεις Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων. Ειδική Υπηρεσία Διαχείρισης ΕΠΕΑΕΚ.
• Ματσούκα Π., 2007, Μεσσηνία, τόπος, χρόνος, άνθρωποι, τόμ. Β΄, Αθήνα: Εκδόσεις Μίλητος.
• Μηλίτση-Νίκα Α. - Θεοφιλοπούλου-Στεφανούρη Χ., 2002, Κυλινδρόμυλοι Μεσσηνίας «Ευαγγελίστρια» Α.Ε., αρ. 3, Καλαμάτα: Γ.Α.Κ. – Αρχεία Ν. Μεσσηνίας, σελ. 19-29
• Μηλίτση-Νίκα Α. - Θεοφιλοπούλου-Στεφανούρη Χ.,2006, «Η Ντουάνα» 1830-1930 της Καλαμάτας, αρ. 6, Καλαμάτα: Γ.Α.Κ. – Αρχεία Ν. Μεσσηνίας, σελ. 4
• Σακελλαρόπουλος Θ., 2007,«Οικονομία και κοινωνία στη Μεσσηνία κατά τον 19ο και 20ό αιώνα», στο: Τράιου Ε. (επιμ.), Μεσσηνία, τόπος, χρόνος, άνθρωποι, Εκδόσεις Μίλητος, Αθήνα, τόμ. Α΄, σελ. 303
• Μηλίτση-Νίκα Α., 2004, Η Μέση Εκπαίδευση στη Μεσσηνία (1833-1910). Όψεις της μεσσηνιακής κοινωνίας μέσα από την εκπαίδευση, αρ. 5, Καλαμάτα: Γ.Α.Κ. – Αρχεία Ν. Μεσσηνίας, 44-45, σελ. 62-64
• Νικολάου Γ., 2007, «Η Μεσσηνία στα χρόνια της Τουρκοκρατίας και του αγώνα της ανεξαρτησίας», στο: Τράιου Ε. (επιμ.), Μεσσηνία, τόπος, χρόνος, άνθρωποι, Εκδόσεις Μίλητος, Αθήνα, τόμ. Α΄, σελ. 191-219
• Λάσκαρης Ν. Γ., 2005, «Η αναγκαιότητα της καταγραφής και διάσωσης της βιομηχανικής κληρονομίας της Μεσσηνίας», Ιθώμη, τ. 52 (6, 2005), σελ. 47-52
• Λουκόπουλος Δ., 1925, Αιτωλικαί οικήσεις, σκεύη και τροφαί, αρ. 5, Αθήνα: Δημοσιεύματα Λαογραφικού Αρχείου

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ ΚΛΕΙΣΙΜΟ