Σταφίδα
Με τον όρο σταφίδα εννοούμε τον καρπό κάθε ποικιλίας αμπελιού, ο οποίος καταναλώνεται σε αποξηραμένη μορφή. Από τους αρχαίους χρόνους, ένα σημαντικό μέρος της αμπελοκαλλιέργειας της Μεσσηνίας, απέβλεπε στην παραγωγή σταφίδος, που μαζί με άλλα αποξηραμένα προϊόντα, κατείχε ιδιαίτερη θέση στη διατροφή των προγόνων μας. Στην περιοχή της Πελοποννήσου συναντάται κυρίως η μαύρη κορινθιακή ποικιλία ή μαυρομάτα, εξαιρετικής ποιότητας προϊόν, της οποίας το επίκεντρο καλλιέργειας είναι η βόρεια και δυτική Πελοπόννησος, τα Ιόνια νησιά (Ζάκυνθος-Κεφαλονιά) και παράγει τη μικρού μεγέθους μαύρη σταφίδα.
Σταφίδα
ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ
Με τον όρο σταφίδα εννοούμε τον καρπό κάθε ποικιλίας αμπελιού, ο οποίος καταναλώνεται σε αποξηραμένη μορφή. Από τους αρχαίους χρόνους, ένα σημαντικό μέρος της αμπελοκαλλιέργειας της Μεσσηνίας, απέβλεπε στην παραγωγή σταφίδος, που μαζί με άλλα αποξηραμένα προϊόντα, κατείχε ιδιαίτερη θέση στη διατροφή των προγόνων μας. Στην περιοχή της Πελοποννήσου συναντάται κυρίως η μαύρη κορινθιακή ποικιλία ή μαυρομάτα, εξαιρετικής ποιότητας προϊόν, της οποίας το επίκεντρο καλλιέργειας είναι η βόρεια και δυτική Πελοπόννησος, τα Ιόνια νησιά (Ζάκυνθος-Κεφαλονιά) και παράγει τη μικρού μεγέθους μαύρη σταφίδα. Η σουλτανίνα αποτελεί τη δεύτερη σημαντικότερη ποικιλία σταφυλιού για την παραγωγή σταφίδας μέσω απόλυτα φυσικών διεργασιών. Η σουλτανίνα είναι διαδεδομένη, κυρίως, στους νομούς Ηρακλείου και Κορινθίας, και παράγει τη μεγαλύτερη σε μέγεθος ξανθιά σταφίδα. Κατά τον 19ο - 20ο αιώνα στη Μεσσηνία, η σταφίδα υπήρξε ένα από τα βασικότερα εξαγώγιμα προϊόντα και κινητήριος δύναμη της τοπικής οικονομίας. Σήμερα, η ποικιλία της κορινθιακής σταφίδας εξακολουθεί να απασχολεί μεγάλο αριθμό αγροτών. Καλλιεργούνται περίπου 45.000 στρέμματα και παράγονται ετησίως 10.000 τόνοι.
Η σταφίδα, ειδικότερα η Κορινθιακή, είναι πλούσια σε αντιοξειδωτικά συστατικά. Περιέχει αρκετά ιχνοστοιχεία, όπως το κάλιο και το ασβέστιο, ενώ είναι πλούσια σε φυτικές ίνες (7% κ.β.). Οι σταφίδες είναι πλούσιες σε απλά σάκχαρα όπως η φρουκτόζη και η γλυκόζη, τα οποία αποδίδουν άμεσα ενέργεια στον οργανισμό. Επίσης, μικροσυστατικά, όπως η ρεσβερατρόλη, τα φλαβονοειδή και οι ανθοκυανίνες συμβάλλουν σημαντικά στη διατροφή του ανθρώπου καθώς έχουν θετική επίδραση στο καρδιαγγειακό σύστημα, βελτιώνουν την ενδοθηλιακή λειτουργία, έχουν θετική επίδραση σε καρκινικές καταστάσεις και παρεμποδίζουν την οξείδωση της LDL χοληστερόλης. Η σταφίδα διαθέτει αντιοξειδωτικές δράσεις, οι οποίες αποδίδονται στο πολυφαινολικό της περιεχόμενο. Μια μικρομερίδα σταφίδιας ισοδυναμεί με ποσότητα ίση με 2 κουταλιές της σούπας του συγκεκριμένου προϊόντος (~30 γρ.) και έχει ιδιαίτερη θέση στην πυραμίδα της Μεσσηνιακής διατροφής.
Ιστορική αναδρομή
Η σταφίδα είναι ο αποξηραμένος καρπός (ρώγα) ορισμένων ποικιλιών αμπελιού (όπως της μαύρης κορινθιακής σταφίδας και σουλτανίνας). Ολόκληρη η ιστορία της Πελοποννήσου,
ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ
Η σταφίδα είναι ο αποξηραμένος καρπός (ρώγα) ορισμένων ποικιλιών αμπελιού (όπως της μαύρης κορινθιακής σταφίδας και σουλτανίνας). Ολόκληρη η ιστορία της Πελοποννήσου, της Κρήτης και ευρύτερα του μεσογειακού χώρου είναι επηρεασμένη από την καλλιέργεια του αμπελιού. Μυθολογία, ζωγραφική, γλυπτική, ποίηση, ήθη και έθιμα, διατροφή, εμπόριο, ιατρική και θρησκεία φέρουν την σφραγίδα του αμπελιού. Αρχαίοι έλληνες συγγραφείς όπως ο Ηρόδοτος, ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης αναφέρονται συχνά στις σταφίδες, που παράγονταν από την αρχαιότητα και ήταν γνωστές ως ασταφίδες ή σταφυλίδες ή σταφίδες. Ο Αριστοτέλης αναφέρει ότι πρόκειται για ατελή σταφύλια με μικρές ρόγες, τα οποία στερούνται πυρήνα ή διαθέτουν πολύ μικρό μέγεθος πυρήνα.
Η αμπελοκαλλιέργεια κατείχε σημαντική θέση στην οικονομία της Πελοποννήσου και ιδιαίτερα της Μεσσηνίας. Ένα σημαντικό μέρος της, απέβλεπε στην παραγωγή σταφίδος, που κατείχε ιδιαίτερη θέση στη διατροφή των προγόνων μας, όπως κι άλλα αποξηραμένα προϊόντα.
Η κορινθιακή σταφίδα ή μαυρομάτα καλλιεργείται στον ελλαδικό χώρο από τους ομηρικούς χρόνους και γραπτές αναφορές για το εμπόριό της υπάρχουν από τον 12ο αιώνα. Στις αρχές του 19ου αιώνα, στα χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης, οι μεγάλοι αμπελώνες της Πελοποννήσου θα υποστούν μεγάλες καταστροφές από τους Τούρκους, κυρίως από τις πυρκαγιές του Ιμπραήμ. Η ανάκαμψη θα προκύψει στα τέλη του 19ου αι., ιδίως μετά την καταστροφή των γαλλικών αμπελώνων.
Η κορινθιακή σταφίδα ή μαυρομάτα καλλιεργείται στον ελλαδικό χώρο από τους ομηρικούς χρόνους και γραπτές αναφορές για το εμπόριό της υπάρχουν από τον 12ο αιώνα. Στις αρχές του 19ου αιώνα, στα χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης, οι μεγάλοι αμπελώνες της Πελοποννήσου θα υποστούν μεγάλες καταστροφές από τους Τούρκους, κυρίως από τις πυρκαγιές του Ιμπραήμ. Η ανάκαμψη θα προκύψει στα τέλη του 19ου αι., ιδίως μετά την καταστροφή των γαλλικών αμπελώνων.
Η ποικιλία σουλτανίνα είναι ασιατικής προέλευσης και προέρχεται από την περιοχή Σουλτανιέ του βορείου Ιράν, από όπου εισήχθη και καλλιεργήθηκε τον 12ο αιώνα στην κοιλάδα του Ερμού ποταμού (Μαγνησία της Μικράς Ασίας). Στη συνέχεια, διαδόθηκε στην περιοχή της Σμύρνης, από όπου το 1838 εισήχθη στην περιοχή του Ναυπλίου και το 1901 στην Κρήτη.
Στα τέλη του 19ου αιώνα (1860-1890) οι εξαγωγές σταφίδας αποτελούσαν το 75% του συνόλου των ελληνικών εξαγωγών, γεγονός που συνέβαλε στην ανασυγκρότηση του σύγχρονου ελληνικού κράτους, στη δημιουργία των πρώτων βιομηχανικών πυρήνων και στον αστικό μετασχηματισμό της ελληνικής κοινωνίας. Σταφιδοαμπελώνες αναπτύχθηκαν στην Κυπαρισσία, στα Φιλιατρά, στους Γαργαλιάνους, στην Πυλία, στη Μεσσήνη και σε διάφορες περιοχές της Άνω και Κάτω Μεσσηνίας. Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ιδρύθηκε στην Καλαμάτα μία παραγωγική μονάδα με πεδίο δράσης την εξαγωγή τοπικών προϊόντων, όπως οι ελιές και το ελαιόλαδο. Τη δεκαετία του 1950 ο ιδρυτής της, Χρ. Παπαδημητρίου, επικεντρώθηκε στην εξαγωγή της Κορινθιακής σταφίδας προς τις αγορές της Μ. Βρετανίας, της Ολλανδίας και της Γερμανίας και θεσμοθέτησε την περιοχή ως βασικό εξαγωγέα του προϊόντος. Η σταφίδα θεωρείται παγκοσμίως μοναδικό προϊόν, δεδομένου ότι στην Ελλάδα παράγεται άνω του 80%, και είναι ποικιλία διπλής χρήσης αφού μπορεί να αποξηρανθεί ή να οδηγηθεί σε οινοποίηση.
Τυποποίηση
Η ολοκλήρωση του τρύγου συνοδεύεται από τη διαδικασία αποξήρανσης της σταφίδας στα αλώνια. Το γλυκό και άσπερμο σταφύλι αποξηραίνεται στον ήλιο του Αυγούστου για 15 ημέρες. Εν συνεχεία, ακολουθεί η συσκευασία στις σύγχρονες βιομηχανικές μονάδες της περιοχής ώστε να σταλεί εντός και εκτός Ελλάδας..
Η διαδικασία τυποποίησης της σταφίδας ξεκινά μόλις το προϊόν παραδοθεί αποξηραμένο από τους παραγωγούς στους χώρους μεταποίησης. Αμέσως αρχίζει η διαδικασία καθαρισμού του, κατά την οποία απομακρύνονται τα ξένα σώματα με απορροφήσεις. Στο ίδιο συγκρότημα διαιρετικών μηχανών το προϊόν διαχωρίζεται σε διάφορα μεγέθη (small, medium, ungraded) και στη συνέχεια πλένεται με καθαρό νερό σε πλυντήρια με φράγματα, όπου κατακρατούνται τα βαρύτερα ξένα σώματα, κυρίως πέτρες. Κατόπιν η σταφίδα περνάει από κοπτική μηχανή (cleaning machine), η οποία κόβει τον ποδίσκο και οδηγείται σε συγκροτήματα laser, όπου αναβαθμίζεται ποιοτικά. Συστήματα μεταλλικών ανιχνευτών αναγνωρίζουν και απορρίπτουν αρχικά τα μεταλλικά αντικείμενα, ενώ μετά τον εγκιβωτισμό και τη ζύγιση που ακολουθεί, μεταλλικοί ελεγκτές διασφαλίζουν την άριστη ποιότητα του τελικού προϊόντος. Τελευταία διαδικασία είναι η απεντόμωση σε θαλάμους για την απομάκρυνση εντόμων και άλλων μικροοργανισμών με τη χρήση φωσφίνης.
ΠΟΛΛΑΠΛΑΣΙΑΣΜΟΣ ΚΑΙ ΤΡΥΓΟΣ
ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ
Οι εργασίες για την καλλιέργεια της σταφίδας ταυτίζονται με τα στάδια της παραδοσιακής αμπελουργίας, με μοναδικό σημείο διαφοροποίησης τον τρύγο. Οι εργασίες πριν το φύτεμα περιλαμβάνουν την προετοιμασία του χωραφιού, ώστε το χωράφι να είναι ομοιόμορφο και καθαρό από κάθε ζιζάνιο, και τη διαλογή και συγκέντρωση βεργών, τις οποίες διαλέγουν από γερά και παραγωγικά κλήματα, τις δένουν σε μικρά δεμάτια (χεργιές) και τις σκεπάζουν με χώμα, φροντίζοντας να μην εξέχουν πολύ. Στα τέλη Μαρτίου έως τα μέσα Απριλίου τις βγάζουν από το χώμα και τις μεταφυτεύουν. Σημαδεύουν με πασσάλους, το σημείο φύτευσης κάθε βέργας και ανοίγονται λάκκοι, βάθους περίπου μισού μέτρου με απόσταση 0,80μ. - 1,00μ.
Ο πολλαπλασιασμός στην παραδοσιακή αμπελουργία γίνεται με κλάδους ή βέργες, με καταβολάδες και με εμβολιασμό ή κέντρωμα.
Ο πολλαπλασιασμός στην παραδοσιακή αμπελουργία γίνεται με κλάδους ή βέργες, με καταβολάδες και με εμβολιασμό ή κέντρωμα.
• Βέργες: Πρόκειται για απλή διαδικασία. Έβγαζαν από το χώμα τις βέργες και τις τοποθετούσαν μια –μια σε κάθε λάκκο. Σκέπαζαν το λάκκο με κοσκινισμένο χώμα και το πατούσαν τριγύρω καλά με τα πόδια τους. Στη συνέχεια έκοβαν τη βέργα με την ψαλίδα αφήνοντας 3-4 μάτια. Οι φυτεμένες βέργες έβγαζαν βλαστούς και ρίζωναν. Σιγά -σιγά μεγάλωναν και τον επόμενο χρόνο τις σταύρωναν και τις κλάδευαν σε σχήμα σταυρού και σε ύψος ενός περίπου μέτρου από το έδαφος.
• Καταβολάδες: Ο τρόπος αυτός δεν χρησιμοποιείται πολύ. Τον χρησιμοποιούσαν συνήθως για να συμπληρώσουν κάποια κενά που υπήρχαν ανάμεσα στο φυτεμένο με σταφίδα χωράφι ή να ανανεώσουν κάποια κλήματα γερασμένα. Στο σημείο όπου έλειπε κλήμα έσκαβαν ένα λάκκο και παράχωναν μέσα του μια γερή βέργα από το διπλανό κλήμα χωρίς να την κόψουν, για να μπορεί να τροφοδοτείται με χυμούς σκεπάζοντας τη με χώμα. Όταν η βέργα έβγαζε φύλλα, την έκοβαν από το άλλο κλήμα και το νέο φυτό ήταν έτοιμο
• Εμβολιασμός ή κέντρωμα: Όταν το κλήμα δεν απέδιδε καρπούς τότε το έκοβαν λίγο πάνω από το έδαφος και το κέντρωναν. Για τα μοσχεύματα χρησιμοποιούσαν βέργες με μάτια από καλό και αποδοτικό κλήμα. Στη συνέχεια σκέπαζαν με χώμα τη ρίζα του κλήματος αφήνονταν μόνο ένα μάτι ορατό.
Το αμπέλι όπως και η σταφίδα απαιτούν φροντίδα και αγάπη όλο το χρόνο. Οι εργασίες είναι πολλές και κοπιαστικές. Μια από τις πρώτες εργασίες του Φθινοπώρου είναι το ξελάκκωμα. Αρχίζει λίγο μετά τον τρύγο των αμπελιών (τέλη Σεπτεμβρίου με μέσα Οκτωβρίου) με τη χρήση αξίνας. Σκοπός της εργασίας είναι σκάβοντας βαθιά γύρω από τα κλήματα, να κοπούν οι μικρές ρίζες, ώστε να δυναμώσουν οι υπόλοιπες και τα νερά της βροχής με τις κοπριές να μαζεύονται μέσα στους λάκκους. Μια άλλη εργασία είναι ο κάθαρος, το καθάρισμα των κλημάτων από ξερά κλαδιά και αδύναμες βέργες. Από το Γενάρη ξεκινά το κλάδεμα στις πεδινές περιοχές, ενώ στις πιο ορεινές, το κλάδεμα γίνεται στις αρχές Φεβρουαρίου. Οι παλιοί έλεγαν «Γενάρη μήνα κλάδευε και μη ρωτάς φεγγάρι» ενώ το κλάδεμα γινόταν με τη γέμιση του φεγγαριού και με καλό καιρό για να πάνε τα πράγματα καλά. Πρόκειται για μια πολύ κουραστική εργασία. Κόβουν τις άχρηστες βέργες και κονταίνουν τις υπόλοιπες αφήνοντας μόνο μερικά μάτια. Ο αμπελουργός πρέπει να ξέρει ποια μάτια καρπίζουν και ποιες βέργες κάνουν για καταβολάδες, ώστε να μη κοπούν. Το σκάψιμο γίνεται αμέσως μετά το κλάδεμα και πριν ανοίξουν τα μάτια, από τον Φεβρουάριο έως τον Μάρτιο. Το χώμα συσσωρεύεται σε μια σειρά κώνων, τα λεγόμενα κουμούλια ή κουτρούλια, οι οποίοι ισοπεδώνονται τελείως ένα μήνα αργότερα στην εποχή του σκαλίσματος. Το Μάρτη αρχίζει το ράντισμα με θειάφι και γαλαζόπετρα για να προληφθούν οι ασθένειες. Μια άλλη εργασία που εφαρμόζεται στην καλλιέργεια της σταφίδας είναι το φουρκάδιασμα ή υποστύλωση. Γίνεται Φλεβάρη-Μάρτη, αποκλειστικά στη σταφιδοκαλλιέργεια και χρησιμοποιούνται οι φουρκάδες / φούρκες. από ξύλο ελιάς, μουριάς, πουρναριού και καλάμια. Η εργασία αυτή γινόταν για να στηριχτεί το κλήμα και οι τρυφεροί βλαστοί από τον αέρα και να συγκρατεί το βάρος των σταφυλιών. Την Άνοιξη γίνεται ο σκάλος ή σκάλισμα και το ξερίζωμα των χόρτων που πνίγουν τα κλήματα και μετά το χαράκι, δηλαδή το χάραγμα του κορμού του κλήματος για να βγει δάκρυ, ώστε να διατηρηθεί το σταφύλι και να γίνουν οι ρόγες χοντρές.
Ο τρύγος της σταφίδας ξεκινά στα τέλη Ιουλίου - αρχές Αυγούστου. Ημέρα γιορτής για όλη την οικογένεια. Πριν τον τρύγο γίνεται ο καθαρισμός του αλωνιού από χόρτα, η κάλυψη του αλωνιού με σβουνιά, κοπριά, ανακατεμένη με νερό και η στεγανοποίηση του χώρου. Πολλές φορές χρησιμοποιούσαν το γνωστό αλώνι ή, εναλλακτικά, ένα κομμάτι χέρσου χωραφιού, το οποίο βρισκόταν στην άκρη του χωραφιού. Το κόψιμο των σταφυλιών γίνεται με τη βοήθεια φαλτσιέτας ή σουγιά ώστε να τοποθετηθούν μέσα στα κοφίνια. Η φυσική διαδικασία της αποξήρανσης πραγματοποιείται στα αλώνια ή σταφιδάλωνα. Με το άπλωμα της σταφίδας στα αλώνια ξεκινά η διαδικασία του λιασίματος/ αφυδάτωσης. Οι σταφίδες καλύπτονται με σταφιδόπανα για να προστατεύονται από τις καιρικές συνθήκες. Έπειτα από οκτώ ημέρες η σταφίδα γυρίζεται από την άλλη όψη, για να επιτευχθεί ομοιόμορφη αφυδάτωση πριν το μακινάρισμα, την επεξεργασία απόρριψης περιττών σωμάτων με το εργαλείο μάκινα. Κατά μέσο όρο από 3 κιλά νωπά σταφύλια προκύπτει 1 κιλό σταφίδας. Τέλος, το προϊόν αποθηκεύεται μέσα σε σάκους σε κατάλληλες αποθήκες που πληρούν τα κανόνες ασφαλείας και υγιεινής.
ΓΝΩΜΙΚΑ, ΠΑΡΟΙΜΙΕΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ
Αυτός σταφίδιασε
Η σταφίδα σε σταφιδώνει
Της Αγιά Μαρίνας ρώγα και τ’ Αη Λιός
σταφύλι και της Παναγιάς με το μαντήλι
σταφύλι και της Παναγιάς με το μαντήλι
ΕΧΘΡΟΙ & ΑΣΘΕΝΕΙΕΣ
ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ
Οι καιρικές συνθήκες, όπως είναι ο πάγος, το χαλάζι, η βροχή, η ζέστη και ο αέρας δυσχεραίνουν την ομαλή ωρίμανση της σταφίδας και μειώνουν την παραγωγή. Οι αγρότες πρέπει να είναι πολύ προσεκτικοί για την πρόληψη των βασικοί εχθρών της σταφίδας, όπως είναι ο περονόσπορος, η φυλλοξήρα, η θειαφασθένεια. Η παραγωγή επηρεάζεται από τα ζώα της περιοχής, δηλαδή τις αλεπούδες, τα πουλιά και τους ασβούς.
Προστατευτικά μέσα, όπως περιφράξεις από πέτρες ή καλάμια, χρωματιστές κορδέλες και σκιάχτρα για την απομάκρυνση των πουλιών και, τέλος, κουδούνια (τρογκάνια) λειτουργούν αποτρεπτικά και φυλάσσουν την παραγωγή.
Βιβλιογραφία
Ελληνόγλωσση βιβλιογραφία
Αϊβαλιωτάκης Ν. Ε., 1942, Ο κάμπος της Μεσσηνίας και αι ορειναί λεκάναι, Αθήναι.
Βελιώτη-Γεωργοπούλου Μ., 2012, ‘Καλλιεργώντας τη σταφίδα στη δυτική Πελοπόννησο. Στα χρόνια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Έμποροι, κτηματίες, καλλιεργητές’, στο Μεσσηνία: Συμβολές στην Ιστορία και στον Πολιτισμό της, επιστημ. επιμέλεια: Α. Ν. Δουλαβέρας – Ι. Κ. Σπηλιοπούλου, Αθήνα: εκδόσεις Παπαζήση, σελ. 597-652
Δουλαβέρας Α. Ν. – Ρέππας Χ. Κ., 2012, Λαογραφικά μουσεία της Μεσσηνίας, Θεσσαλονίκη: εκδοτικός οίκος Σταμούλης Αντώνιος
Κουτσούρας Κ. Σ., 2004α, ‘Η σταφιδοκαλλιέργεια’, Το χωριό μας. Κωνσταντίνοι Μεσσηνίας, αρ. φυλ. 33, Ιούν. 2004, σελ. 2-15
Κουτσούρας Κ. Σ., 2004β ‘Η σταφιδοκαλλιέργεια’, Το χωριό μας. Κωνσταντίνοι Μεσσηνίας, αρ. φυλ. 34, Δεκ. 2004, σελ. 2-17
Μηλίτση-Νίκα Α., 2004, Η Μέση Εκπαίδευση στη Μεσσηνία (1833-1910). Όψεις της μεσσηνιακής κοινωνίας μέσα από την εκπαίδευση, αρ. 5, Καλαμάτα: Γ.Α.Κ. – Αρχεία Ν. Μεσσηνίας.
Μπαλτάς Α. Α., 1984, ‘Η καλλιέργεια της σταφίδας άλλοτε και τώρα’, Η Πρόοδος, 8, Μάιος-Αυγ. 1984, σελ. 2
Χατζηιωάννου Μ.-Χ., 2007, ‘Από την κορινθιακή σταφίδα στις ελιές Καλαμών: προϊόντα της Μεσογείου με τοπική διάσταση’, στο Ουρανία Καραγιάννη (επιμ.), «Ο δε τόπος… ελαιοφόρος». Η παρουσία της ελιάς στην Πελοπόννησο, Αθήνα: Πολιτιστικό Ιδρυμα Ομίλου Πειραιώς, σελ. 133-145
Ψαρράκη-Μπελεσιώτη Ν., 1978, Παραδοσιακές καλλιέργειες, Αιμιλία Γερουλάνου (επιμ.), Αθήνα: εκδόσεις Μουσείο Μπενάκη
Διαδίκτυο:
1. Ενωση Αγροτικών Συνεταιρισμών Μεσσηνίας, ‘Νομός Μεσσηνίας, Καλαμάτα’
http://www.messiniaunion.gr/el/ τελευταία προσπέλαση 04/2013
2. Messinia.net.gr, ‘’ Μεσσηνία ευλογημένος τόπος’’ www.messinia.net.gr τελευταία προσπέλαση 04/2013
3. Ελληνική Δημοκρατία, Περιφέρεια Πελοποννήσου, ‘Τι είναι το «ΚΑΛΑΘΙ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ»’
http://ppel.gov.gr/2011/09/ti-ine-to-kalathi-proionton- periferias-peloponnisou/ τελευταία προσπέλαση 04/2013
4. Ελληνικό Ίδρυμα Υγείας, 2004, ‘Πίνακες Διατροφικής Σύνθεσης’
http://www.hhf-greece.gr/tables/FoodItems.aspx?l=el τελευταία προσπέλαση 04/2013
5. Παναιγιάλειος Ένωση Συναιτερισμών, http://www.pesunion.gr/ τελευταία προσπέλαση 04/2013
Αϊβαλιωτάκης Ν. Ε., 1942, Ο κάμπος της Μεσσηνίας και αι ορειναί λεκάναι, Αθήναι.
Βελιώτη-Γεωργοπούλου Μ., 2012, ‘Καλλιεργώντας τη σταφίδα στη δυτική Πελοπόννησο. Στα χρόνια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Έμποροι, κτηματίες, καλλιεργητές’, στο Μεσσηνία: Συμβολές στην Ιστορία και στον Πολιτισμό της, επιστημ. επιμέλεια: Α. Ν. Δουλαβέρας – Ι. Κ. Σπηλιοπούλου, Αθήνα: εκδόσεις Παπαζήση, σελ. 597-652
Δουλαβέρας Α. Ν. – Ρέππας Χ. Κ., 2012, Λαογραφικά μουσεία της Μεσσηνίας, Θεσσαλονίκη: εκδοτικός οίκος Σταμούλης Αντώνιος
Κουτσούρας Κ. Σ., 2004α, ‘Η σταφιδοκαλλιέργεια’, Το χωριό μας. Κωνσταντίνοι Μεσσηνίας, αρ. φυλ. 33, Ιούν. 2004, σελ. 2-15
Κουτσούρας Κ. Σ., 2004β ‘Η σταφιδοκαλλιέργεια’, Το χωριό μας. Κωνσταντίνοι Μεσσηνίας, αρ. φυλ. 34, Δεκ. 2004, σελ. 2-17
Μηλίτση-Νίκα Α., 2004, Η Μέση Εκπαίδευση στη Μεσσηνία (1833-1910). Όψεις της μεσσηνιακής κοινωνίας μέσα από την εκπαίδευση, αρ. 5, Καλαμάτα: Γ.Α.Κ. – Αρχεία Ν. Μεσσηνίας.
Μπαλτάς Α. Α., 1984, ‘Η καλλιέργεια της σταφίδας άλλοτε και τώρα’, Η Πρόοδος, 8, Μάιος-Αυγ. 1984, σελ. 2
Χατζηιωάννου Μ.-Χ., 2007, ‘Από την κορινθιακή σταφίδα στις ελιές Καλαμών: προϊόντα της Μεσογείου με τοπική διάσταση’, στο Ουρανία Καραγιάννη (επιμ.), «Ο δε τόπος… ελαιοφόρος». Η παρουσία της ελιάς στην Πελοπόννησο, Αθήνα: Πολιτιστικό Ιδρυμα Ομίλου Πειραιώς, σελ. 133-145
Ψαρράκη-Μπελεσιώτη Ν., 1978, Παραδοσιακές καλλιέργειες, Αιμιλία Γερουλάνου (επιμ.), Αθήνα: εκδόσεις Μουσείο Μπενάκη
Διαδίκτυο:
1. Ενωση Αγροτικών Συνεταιρισμών Μεσσηνίας, ‘Νομός Μεσσηνίας, Καλαμάτα’
http://www.messiniaunion.gr/el/ τελευταία προσπέλαση 04/2013
2. Messinia.net.gr, ‘’ Μεσσηνία ευλογημένος τόπος’’ www.messinia.net.gr τελευταία προσπέλαση 04/2013
3. Ελληνική Δημοκρατία, Περιφέρεια Πελοποννήσου, ‘Τι είναι το «ΚΑΛΑΘΙ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ»’
http://ppel.gov.gr/2011/09/ti-ine-to-kalathi-proionton- periferias-peloponnisou/ τελευταία προσπέλαση 04/2013
4. Ελληνικό Ίδρυμα Υγείας, 2004, ‘Πίνακες Διατροφικής Σύνθεσης’
http://www.hhf-greece.gr/tables/FoodItems.aspx?l=el τελευταία προσπέλαση 04/2013
5. Παναιγιάλειος Ένωση Συναιτερισμών, http://www.pesunion.gr/ τελευταία προσπέλαση 04/2013